Duurzaam tuinieren tegen klimaatverandering

We zijn in Nederland gewend geraakt aan ‘grasfalt’, de satirische bijnaam van de monotone kortgeschoren grasvlakten van ons landbouwareaal die in de tweede helft van de vorige eeuw ook op landgoederen de overhand kregen. Wie het vergelijkt met de bloemrijke graslanden van vroeger, begraasd door vee en gemaaid met de zeis, krijgt een aanval van landschapspijn.
Naast mechanisatie, kunstmest en chemische plaagbestrijdingsmiddelen is er tegenwoordig ook de klimaatcrisis die de natuur van oude landgoederen ondermijnt. Om mensen te helpen bij het klimaatbestendiger maken van tuinen en parken, heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed een nuttige en goed leesbare brochure gemaakt: Duurzaam tuinieren in Groen Erfgoed. Deze beoogt mensen bewust te maken van de oorzaken van klimaatverandering (om die vervolgens uit te bannen), en reikt bovendien kennis aan om de aanwezige natuur weerbaarder te maken tegen de gevolgen ervan.
Zo lezen we over het inzaaien van bovengenoemde graslanden met inheemse, aan de lokale omstandigheden aangepaste bloemmengsels, over een maairegime dat rekening houdt met insecten, over compost in plaats van kunstmest en over een vitale waterhuishouding. Dat verhoogt de natuurwaarden, doet recht aan het historische beeld en levert een landschap op dat een lust voor het oog is. In kort bestek wordt uitgelegd wat duurzaam tuinieren is en waarom het zo urgent is – overal, maar zéker op landgoederen met hun unieke natuur- en historische waarden. Er is informatie over onderhoud van wegen en paden, over water- en oeverbeheer, een gezonde bodem, het gebruik van eigen hout en bladeren, ecologisch, inheems en autochtoon plantmateriaal, meststoffen, en bovengenoemd grasland.

De brochure is hier digitaal te downloaden. Een must voor iedere landgoedbeheerder!

Duurzaam tuinieren in Groen Erfgoed
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort 2024

Pesto met waterkers in een Pantry zonder personeel

Landgoed Grootstal heeft weer een nieuwe parel geregen aan de ketting van het duurzame voedsellandschap dat daar onstuitbaar aan het groeien is. Aan de Grootstalselaan, die het landgoed scheidt van de stad Nijmegen, is in mei 2024 de Pantry geopend, een robuust houten winkeltje waarin de klant duurzame producten vindt van kleinschalige lokale boeren en producenten. Pesto van waterkers, pasta vervaardigd met kippeneieren uit bodemverrijkende landbouw, taarten gebakken door vluchtelingen met ingrediënten gered van de afvalbak.

‘Als consument kun je drie keer per dag met je vork stemmen voor het landschap van de toekomst, door te kiezen voor deze producten’, zegt Kien van Hövell, eigenaresse van Grootstal en inspirator van het voedsellandschap.
In de Pantry valt heel wat te kiezen. Behalve de eerder genoemde producten kun je er bijvoorbeeld koeken, groenten, vlees, eieren, zuivel, sap en bier scoren. Wat er niet is: een vriendelijke meneer of mevrouw die je helpt en je boodschappen afrekent. Om de producenten een fatsoenlijke prijs te kunnen betalen, bezuinigt de Pantry op personeelskosten en is dus onbemenst. Klanten downloaden een app waarop ze de winkelvoorraad kunnen bekijken, waarmee ze de deur openen en hun inkopen scannen en betalen – zeven dagen per week, van 6:00 tot 23:00 uur. Gaat Grootstal uit van een onbegrensd vertrouwen in de voedselbewuste medemens? Niet helemaal, er hangen wel bewakingscamera’s.

Gekoppeld aan de Pantry is het programma Tuin aan Tafel in de maak. Het beoogt de verbinding tussen voedselproducent en -consument te verdiepen en een andere inhoud te geven dan een puur financiële. Kien van Hövell: ‘We willen met lezingen, workshops en andere activiteiten thema’s aan de orde stellen als de relatie tussen voedsel en landschap, duurzaamheid, klimaat, voedselvaardigheid en gezondheid. Om zo goed mogelijk aan te sluiten bij de behoeften die leven, houden we een enquête onder klanten en potentiële geïnteresseerden.’

Prijs voor Bodemzicht – met een tijdslot!

Opnieuw aandacht voor Bodemzicht, de regeneratieve boerderij op landgoed Grootstal in Malden. Deze keer vanwege de eervolle prijs die Anne van Leeuwen, drijvende kracht achter deze boerderij, half september ontving op het jaarlijkse Springtij Forum op Terschelling – en vanwege het opmerkelijke staartje dat zij aan de prijsuitreiking gaf. Springtij is een organisatie die zich sinds 2010 inzet voor een duurzame toekomst; ze kent ieder jaar de Wubbo Ockels Nova Zembla prijs toe aan ‘innovatieve jongeren die creativiteit en hoop brengen’ door onder andere ‘significante impact van handelen op Nederland’ – alles in het kader van duurzaamheid. Anne hield bij de uitreiking een gloedvolle toespraak waarin ze onder andere zei dat het begrip duurzaamheid aan betekenis heeft verloren en te vaak wordt ingezet voor greenwashing. Duurzaam betekent tegenwoordig eerder ‘met een minder negatieve uitwerking op natuur en milieu’, zo betoogde ze, terwijl het zou moeten gaan om een positieve uitkomst. Ze pleitte voor regeneratieve landbouw waarbij bodem, lucht, water en biodiversiteit niet alleen minder achteruitgaan maar in de plus komen. Een andere frisse stelling was dat we niet minder boeren nodig hebben maar méér. Bodemzicht is slechts 5,5 hectare groot maar desondanks – of misschien wel daarom – een productief middelpunt van economische, sociale, culturele en educatieve activiteiten. Anne heeft samen met Lenteland en Decade of Action de Regeneratieve School opgericht, een decentraal onderwijsnetwerk van regeneratieve pioniers die hun kennis willen delen. Zodat er méér boeren komen zoals zij. Ze kreeg een staande ovatie, en daarna gebeurde er iets bijzonders. ‘Ik wil nog iets zeggen,’ zei ze. Ze voelde zich zeer vereerd met de prijs, vooral ook als ze keek naar eerdere winnaars, maar toch wilde ze hem voorlopig nog niet aannemen. Ze had namelijk de lijst met partners van Springtij bekeken, waaronder zich bedrijven en organisaties bevinden die nog volop de gangbare landbouw met zijn fossiele brandstoffen, kunstmest en pesticiden faciliteren. Ze gaf de prijs terug met een voorwaardelijk tijdslot: ze wilde hem over 5 jaar graag in ontvangst nemen, mits ze dan met trots de partnerlijst kon bekijken. Ze kreeg opnieuw een ovatie. Klik hier voor Anne’s hele toespraak (vanaf 9:10).

Regeneratieve economie

Soil4U’s Kien van Hövell nam begin mei 2023 deel aan de topontmoeting B for Good Leaders, daartoe uitgenodigd door mede-oprichter van de B-Corporation beweging Marcello Palazzi. B for Good Leaders is een jaarlijkse bijeenkomst van mensen met leidinggevende posities in het internationale bedrijfsleven die streven naar een ‘regeneratieve economie’. Dat betekent dat ze hun bedrijven niet (of waarschijnlijk niet alléén) inrichten voor aandeelhouderswinsten, maar volgens criteria voor duurzaamheid en gedeelde welvaart. Volgens hen bestaat er wel degelijk een Plan B voor een betere wereld, en om dat plan te realiseren committeren de leden zich in hun beginselverklaring aan een aantal principes. Daaronder:

– Radicale onderlinge afhankelijkheid, het principe dat alle leven op aarde bestuurt, is de gouden regel bij besluitvorming en leidt tot regeneratieve impact.
– Houd bij iedere zakelijke beslissing op zijn minst rekening met de volgende generatie mensen.
– Verzet je tegen economische modellen die alle bronnen uitputten en zet je in voor gemeenschappelijk welzijn.
– Mobiliseer de financiële sector om het korte-termijn denken van bedrijven te veranderen naar gedeelde, lange-termijn waardecreatie.

Het woord ‘regeneratief’ kennen we al een tijdje uit de landbouw, waar het diverse uitwerkingen krijgt maar primair staat voor opbouw van de bodem, een van de kernwaarden van Soil4U. Zo groeit en bloeit sinds 2019 op Grootstal, het landgoed van Kien van Hövell en haar echtgenoot, de regeneratieve boerderij Bodemzicht. B for Good Leaders is natuurlijk een uitstekende netwerkgelegenheid, en zo sprak Kien af met FPG-lid Maarten van Dam van de regeneratieve boerderij Schevichoven om een kijkje in elkaars keuken te gaan nemen. Ook had ze een inspirerend gesprek met de Amerikaanse Hunter Lovins, boegbeeld van de beweging voor regeneratieve economie en veeboerin in Colorado. Daar past ze regeneratieve principes toe, kort gezegd: koeien en paarden begrazen en bemesten in kleine, compacte kuddes steeds verschillende percelen, waarna die rust krijgen. Zo herstelt de bodem zich, gaat grote hoeveelheden CO₂ opnemen, wordt vruchtbaar en houdt beter water vast. Lovins schrijft boeken, won prijzen, geeft lezingen en doet er alles aan om haar ideeën over natural capitalism te verspreiden. Het huidige kapitalisme gaat alleen over geld en spullen, zegt ze; het laat veel natuurlijke kapitaal buiten beschouwing. Op de eerste plaats het menselijk kapitaal van een levende gemeenschap die waarden ontwikkelt en in stand houdt. Op de tweede plaats het kapitaal van de ecosysteemdiensten die de natuur levert. We moeten onze bedrijven verbeteren door die kapitaalvormen in ere te houden. Meer weten? Klik hier.

De toekomst van landgoederen

Het landgoedmodel, een van de centrale gedachten in de Soil4U filosofie, lijkt goed wortel te hebben geschoten in het dit jaar verschenen boek The future of estate landscapes in Europe van Steven Heyde en Sylvie Van Damme. De boodschap van dit inspirerende werk, dat onderzoek doet in Engeland, Nederland, België en Denemarken, is luid en duidelijk: landgoederen zijn geen overleefde relicten uit het verleden, maar juist plekken waar nieuwe ideeën over landschap, natuurbeheer, landbouw en economie wortel kunnen schieten en dat ook daadwerkelijk doen. Landgoederen zijn een vruchtbare voedingsbodem voor veranderingen omdat ze klein genoeg zijn om flexibiliteit mogelijk te maken, en omdat privé-eigendom de besluitvaardigheid vergroot. En misschien wel het belangrijkste: het winstmotief gaat hier gepaard met rentmeesterschap, het langetermijnperspectief dat voortkomt uit het verlangen het erfgoed in mooie staat over te dragen aan de volgende generatie.
De historische blik van de auteurs laat zien hoe het achterblijven van landgoederen in de schaalvergroting van de landbouw in de 20ste eeuw hen juist een voorsprong geeft, nu blijkt dat die ontwikkeling een ongezonde uitwerking heeft op milieu, natuur, mens en dier. Landgoederen blijken vaak eilanden van historisch natuurschoon, en soms ook van de kleinschalige kringlooplandbouw die zelfs onze regering tegenwoordig bepleit.
Maar het conserveren van oude waarden is niet de enige verdienste van de in dit boek beschreven landgoederen. Er zijn ook voorbeelden van innovatieve wegen die worden ingeslagen met voedselbossen, regeneratieve landbouw, ecotoerisme en samenwerking met de wijdere omgeving. De moeilijke kanten van de nieuwe bedrijfsvoering worden ondertussen niet uit de weg gegaan. Hoe voorkom je dat een landgoed haar karakter behoudt en geen pret- of stadspark wordt? Het antwoord daarop zal van plaats tot plaats verschillen en misschien wel nooit definitief zijn. Ondertussen staan landgoederen al midden in een beweging op weg naar een gezonde bodem, gezond voedsel en verbondenheid met de omgeving.
The future of estate landscapes in Europe, Steven Heyde en Sylvie Van Damme, uitgeverij Blauwdruk

Kweken voor de toekomst

Al sinds 1996 vinden in het derde weekend van juni op landgoed Bingerden de Internationale Kwekerijdagen plaats, een niet te missen evenement voor liefhebbers van planten en tuinen. Samen met haar stakeholders maakt Bingerden zich sterk voor duurzame landbouw met een gezonde bodem als uitgangspunt, en het landgoed is dan ook, in de persoon van mede-eigenaresse Constance van Weede, een van de oprichters van Soil4U.

In voorgaande jaren hadden de Kwekerijdagen thema’s als ‘De eetbare tuin’ en ‘Een gezonde bodem’. Helemaal in lijn daarmee is dit jaar ‘Kweken voor de toekomst’ het thema. Gerenommeerde kwekers bieden, verspreid over het lommerrijke terrein rond het landhuis, een publiek dat van heinde en verre komt hun kennis en koopwaar aan. Die koopwaar is bijzonder. Zo ontdekken we een kweker met eindeloos veel soorten hosta’s, een stand met alleen maar wilde, inheemse planten, en dahliakweker die een muur van bloemen heeft gebouwd. Verderop vinden we onder andere specialisten in irissen, rozen, vijverplanten en varens. Overal sjouwen mensen kratjes en karretjes met hun aankopen heen en weer naar de ‘Planten Parking’. Sommige strijken neer bij een kweker die ook een lezing verzorgt. Onder een enorme rode beuk horen we Jasper Helmantel van zadenhandel De Cruydt Hoeck een lans breken voor wilde planten in de tuin, voor turfloze tuin- en potgrond en natuurvriendelijke potjes. Pieter Bauwens, voorheen van De Nieuwe Tuin houdt in de boomgaard een bezield betoog over het telen van eetbare planten. Wie wist dat je in Nederland goed sorghum en gierst kunt verbouwen? En dat je van een tuinbonenplant drie keer kunt eten? Eerst het topje van de plant (de luizen eruit wassen want die vinden dat ook erg lekker), dan de verse peultjes, tenslotte de volwassen bonen uit de peulen die je niet hebt opgegeten. En sommige planten gaan zelfs, bij de grond afgesnoeid, nog een keer opnieuw beginnen!

Iedereen die na uren kijken, luisteren en kopen nog energie over heeft, kan tenslotte zijn ogen vergasten op de bijzondere tuinen van Bingerden. De prachtige moestuin met een mengsel van eetbare en decoratieve planten. Het ‘stijve tuintje’ met in strakke vormen gesnoeide buxushagen en een buxuskikkerfontein waarvan je onwillekeurig in de lacht schiet. De kindertuin met fantastische buxus dierfiguren en een bladerprieeltje – veel mooier vind je ze niet. Nieuwsgierig geworden? Ga naar YouTube/Bingerden.

Soil4U’s eigen bodemstrip

We proudly present: een kakelverse strip die het gedachtengoed van Soil4U over bodem, water, landschap en landbouw over het voetlicht brengt op een eigentijdse, speelse manier. Illustrator, kunstenaar en webdesigner Benjamin Brinckmann is de zoon van Eric Brinckmann, directeur van landgoed Het Lankheet, en kent het landgoedbestaan dus van dichtbij. Liefde voor de natuur duikt overal in zijn werk op.
In de strip ontmoeten een landgoedeigenaar en een boer elkaar. Beiden somberen over de droogte en de uitgeputte staat van de bodem op hun bedrijf. Landgoedeigenaar en boer hebben een andere geschiedenis en zoeken de oplossing in verschillende richtingen, maar ze blijven praten. De boer – type ‘aan mijn lijf geen polonaise, de rekeningen moeten wel betaald’ – laat zich overhalen een bezoekje te brengen aan een biologische boerderij, en er ontstaan langzaamaan openingen om over een nieuwe bedrijfsvoering te gaan nadenken. Die misschien wel veel kan opsteken van het gemengde bedrijf van vroeger …
Klik hier voor de volledige strip. NB: U kunt de strip vrij gebruiken voor niet-commerciële doeleinden.

Veerkracht door variatie

Hoe meer variatie in de natuurlijke omgeving, des te meer soorten planten en dieren er kunnen leven en overleven. Logisch, maar in een door grootschalige landbouw, verkeersinfrastructuur en verstedelijking getekend landschap niet meer vanzelfsprekend. In verband met klimaatverandering is variatie, met name binnen een klein gebied, een groot voordeel: al die soorten hoeven dan maar een klein stukje te verhuizen, van droog naar nat, van laag naar hoger, van rijke naar arme grond of vice versa, al naargelang behoefte. Dat vergroot hun overlevingskansen.
Gelukkig is Nederland een ‘gradiëntenland’: nergens in Europa vind je zo veel verschillende geleidelijke overgangen tussen uiteenlopende leefmilieus als hier. Om die gradiëntrijke, heterogene gebieden te versterken, heeft een groep van de unit Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu van de WUR een nieuwe manier ontwikkeld om gradiëntenkaarten te maken. Dat zijn kaarten die ruimtelijke gegevens stapelen over grondwaterstanden, grondsoorten, bodemvruchtbaarheid, reliëf, zout- en zoetwaterkwel en landgebruik (dat laatste omdat landgebruik veel impact heeft op alle andere factoren). Door een nieuwe rekenmethode brengen gradiëntenkaarten nu met meer waarschijnlijkheid in beeld waar kansen liggen voor meer biodiversiteit – een biodiversiteit die bovendien beter bestand is tegen klimaatverandering. De publicatie van de onderzoeksgroep, met prachtige foto’s en kaartvoorbeelden, geeft als casus het stroomgebied van de Oude IJssel tussen Doetinchem en Doesburg, een gebied met een grote gradiëntenrijkdom en – niet toevallig denken wij! – met een grote concentratie aan landgoederen.
Beleidsmakers die biodiversiteit en klimaataanpassing serieus nemen hebben er een krachtig nieuw gereedschap bij. Kijk hier voor de publicatie.

Een toekomstbestendige parel

Veel mensen zal de naam Mariënwaerdt bekend voorkomen: hij prijkt op allerlei delicatessen in vooral biologische winkels, van walnoot-fenegriekkaas tot chutneys en speciaalbiertjes. Ze zijn afkomstig van het Betuwse landgoed met die naam dat flink aan de weg timmert. Het 1000 ha grote Mariënwaerdt herbergt 400 ha natuur en de familie Van Verschuer, inmiddels de negende generatie landgoedeigenaar, gebruikt 400 à 500 ha voor biologische landbouw. Op 200 hectare verbouwen ze voer voor de Holsteiner en Lakenvelder koeien en verder brouwgerst, groente, noten en fruit – hoe kan het ook anders in de Betuwe. De huidige beheerder Otto van Verschuer hoopt bovendien een biologisch-dynamische certificatie te gaan verwerven, en wil nog meer circulair werken dan al gebeurt. Er liggen al zo’n duizend zonnepanelen en het is de bedoeling dat de hele kaasmakerij in de toekomst elektrisch gaat draaien. Veel van de agrarische producten worden op Mariënwaerdt zelf verwerkt en het bedrijf is veelzijdig met onder andere een restaurant, een vergaderlocatie en een boerderijwinkel.
Otto van Verschuer kreeg het stokje doorgegeven van zijn oom en tante, die al in 1999 op de biologische toer gingen. Toen een uitzondering, nu past het landbouwbedrijf naadloos in de toekomstvisie van de overheid. Met haar natuurinclusieve, circulaire en gediversifieerde werkwijze is Mariënwaerdt een toekomstbestendige parel in de landgoederenkroon. Lees hier meer.

Kaas Van Schier en keuzeruimte voor boeren

In 2014 moesten de zeven melkveehouders van Schiermonnikoog samen 20% stikstofreductie leveren, anders zou de provincie een bedrijf uitkopen en dertig hectare land omzetten naar natuur. De boeren kregen de vrije hand wat betreft de middelen, als ze het doel maar haalden. Ze gingen kaas maken onder het merk Van Schier en deden 30% van hun vee de deur uit, waarvoor ze gecompenseerd werden. De stikstofreductie was 40%, alle boeren bleven in bedrijf en de kosten waren gelijk aan die van opkopen.
Die insteek zou hoogleraar Milieu en Duurzaamheid Jan Willem Erisman graag standaard terugzien in het landbouwbeleid, zei hij in zijn oratie voor de Leidse Universiteit in januari 2022. Lokale oplossingen voor natuur- en klimaatdoelen, met keuzeruimte voor boeren en sancties als de doelen niet gehaald worden. De gebiedsgerichte aanpak sluit aan bij het recente coalitieakkoord, stelt hij, maar hoe het handen en voeten gaat krijgen blijft vaag. Hij pleit voor een soort Deltacommissaris voor het landelijk gebied, iemand met een opdracht en budget die los van politieke belangen de landbouwtransitie op de lange termijn begeleidt. Als je mensen de ruimte geeft, zegt hij, kunnen ze goed concrete plannen maken voor lange-termijndoelen waaraan iedereen zich heeft gecommitteerd.

Zoektocht naar nieuw verdienmodel

Op een kennismakingsbijeenkomst van 250 genodigden met de ministers Staghouwer (LNV) en van der Wal (Natuur en Stikstof) mocht Egbert Jaap Mooiweer, rentmeester van landgoed Twickel, een videoboodschap over gebiedsgericht werken inspreken. Uitgaande van een specifiek gebied in transitie op de Deldener es, vroeg hij aandacht voor de zoektocht naar een nieuw verdienmodel voor agrarische ondernemers. Hij liet zien wat er allemaal al gebeurt op de es: het verbinden van landschapselementen, gewas- en graslanddiversificatie door onder andere het aanleggen van heggen, graanranden, kruidenrijk grasland, wild- en vogelakkers, actief bodembeheer en koolstofvastlegging. Maar de maatschappelijke diensten die boeren zo leveren, zijn niet verdisconteerd in de melkprijs en worden vooralsnog uit eigen zak betaald. Mooiweer bracht de hartenkreten van de pachters over: meet natuurwaarden niet alleen op stikstofdepositie, beloon behoud en beheer, geef experimenteerruimte met derogatie en ruimte voor groene meststoffen, werk aan gebiedsontwikkeling die bijdraagt aan een toekomstperspectief en verdienmodel voor agrarische ondernemers.
Als geslaagd voorbeeld van gebiedsontwikkeling noemde hij het Overijsselse programma ‘Samen werkt beter’ (2007-2013) waarin provincie, waterschap, gemeenten en landgoed omvangrijke gebiedsgerichte projecten uitvoerden. Het landgoedmodel, waarin functies per definitie op een prettige manier met elkaar verweven zijn, was daarbij een lichtend baken. Hier een filmpje dat het allemaal op een rijtje zet.

Kringlooplandbouw met markante varkens op Zuylenstein

Bij Leersum doorwoelen sinds eind 2018 bijzondere varkens de bodem van het eeuwenoude landgoed Zuylenstein. De wollige Mangalitza’s, hiernaast afgebeeld, stelen de show, maar ook de als Dalmatiërs gevlekte Bonte Bentheimers zijn een lust voor het oog. De dieren maken onderdeel uit van de ‘stal’ van Stan Gloudemans en Josse Haarhuis, twee jonge, out of the ligbox denkende agrariërs (in 2019 nog genomineerd voor de Soil4U prijs). Ze bestieren zelf de hele keten, van big tot vork, en hun varkens lopen inmiddels op 12 plekken in het land. Op Zuylenstein vonden ze een enthousiaste ontvangst bij mede-eigenaar Jemima de Brauwere, vanuit de familie aangesteld als beheerder. Ze raakte ervan overtuigd dat natuurinclusieve kringlooplandbouw de toekomst heeft. Kleinschalig, met gebruik van alle reststromen, vee dat de akkerbouwactiviteiten aanvult en omgekeerd. Nu vreten de varkens de resten van graanvelden leeg en laten daar hun mest achter. In de bossen ruimen ze de braamstruiken op en bevorderen zo de biodiversiteit. Zuylenstein herbergt ook een moestuin en kippen, en er zijn plannen voor agroforestry en een voedselbos. De landgoedwebsite laat zien wat een prachtige producten de kringloop-in-opbouw al oplevert.
Bron: https://www.platformkringlooplandbouw.nl/initiatieven-en-inspiratie/zuylenstein.

Klimaatrobuust waterbeheer op landgoed Het Lankheet

Dat het klimaat tegenwoordig rare sprongen maakt zal iedereen inmiddels bekend zijn. We merken het onder andere aan extreme droogte en rampzalige overstromingen. Hoe we ons land daar weerbaar tegen kunnen maken, laat landgoed Het Lankheet in de praktijk zien, met onder andere een hele serie watermaatregelen die het landgoed klimaatrobuust maken en al doende ook de wijde omgeving inspireren.
Op het landgoed zijn helofytenfilters (rietvelden) aangelegd die het water van de Buurserbeek filteren, om het dan door het landgoed te leiden en ook landbouwpercelen te bevloeien. Eeuwenoude vloeivelden zijn in ere hersteld. Hierdoor wordt de grondwatervoorraad aangevuld; natuur en landbouw plukken er de vruchten van. Uit metingen aan de vloeivelden blijkt dat deze minder broeikasgassen uitstoten en CO2 vastleggen. Ook het bodemleven floreert. Inmiddels hebben ook agrariërs rondom het landgoed de voordelen van het vasthouden van water ontdekt en hebben boerenstuwtjes aangelegd.
De Buurserbeek die het landgoed van water voorziet is veranderd van een recht kanaal in een meanderende beek op basis van oude topografische kaarten. Het water stroomt minder snel af, biodiversiteit neemt toe. Tot slot maken naaldbossen plaats voor loofbos, dat minder water verdampt en zo bijdraagt aan weerbaarheid in tijden van klimaatverandering. Meer informatie: Het landschap van Het Lankheet

Hagen, heggen, houtsingels en houtwallen

Een van de manieren om Nederland haar biodiversiteit terug te geven is het in ere herstellen van de tienduizenden kilometers aan heggen, hagen, houtsingels en -wallen die vroeger de kleinschalige boerenpercelen omringden als veekering en eigendomsgrens. Onder andere op landgoed Vilsteren stroopt men hiertoe de mouwen op. De introductie voor het zogenoemde Randenplan ligt klaar en er is een ‘menukaart’ in de maak waaruit de betrokken pachters kunnen kiezen om hun perceelranden te verrijken in een op hun bedrijf toegesneden samenstelling. Ook de nieuwsbrief van Land van Ons, het snel groeiende initiatief dat landbouwgrond opkoopt om de transitie naar natuurinclusieve vormen van landbouw te versnellen, besteedt aandacht aan deze veelbelovende transitiepraktijk. Michiel Bussink beschrijft in zijn artikel Land van heggen en hagen, singels en wallen, kort de historie van deze landschapselementen en doet uit de doeken waar ze goed voor zijn. Het noemt maar liefst twaalf soorten ‘opbrengst’, waaronder voor de hand liggende als biodiversiteit, voer en schaduw voor vee en plaagbestrijding, maar ook doordenkertjes als culturele identiteit: een Zuid-Limburgse haag ziet er anders uit dan een Achterhoekse. Lezenswaard!

Watermanagement op landgoed Vilsteren

In dit kort-maar-krachtige filmpje legt Liesbeth Cremers uit hoe zij en haar medewerkers op landgoed Vilsteren omgaan met de waterproblemen die klimaatverandering teweegbrengt. Met behulp van een landschapsecologische systeemanalyse (LESA) is de geschiedenis van het landschap en het water daarin blootgelegd, wat kennis opleverde die juist nu weer bruikbaar is.

Panorama Vechtdal

Op de meeting ‘Toekomst van het Vechtdal’ in oktober 2020 hield Berno Strootman, toen nog een van de Rijksadviseurs voor de fysieke leefomgeving, een energiek en hoopvol verhaal (hier op film, hier in sheets, hier een verslag van de bijeenkomst), gebaseerd op Panorama Nederland, een toekomstvisie op ons land voor de komende 20 jaar, waar de Rijksadviseurs vier jaar aan hebben gewerkt. Vier opgaven staan hierin centraal: energietransitie, woningbouw, klimaatadaptatie en kringlooplandbouw (saillant detail: geen zonneweiden op landbouwgrond noch in Natura 2000-gebieden). Solidariteit is onmisbaar: tussen rijk en arm, jong en oud, laag en hoog Nederland, en ook internationaal. Strootman pleit voor een vervlechting van rentmeester- en koopmanschap, en schetst zes handelingsperspectieven. Panorama Nederland is vanwege de integrale en lange-termijn aanpak bij uitstek geschikt als stramien voor een meer gebiedsgericht programma voor de leefomgeving. In Overijssel is veel enthousiasme voor een ‘Panorama Vechtdal’, en ook andere regio’s kunnen met deze originele en verbeeldingsrijke aanpak hun voordeel doen.

De vruchten van de bodemstructuur

De Royal Academy, de Britse nationale wetenschapsacademie, produceerde in april 2020 een mooi rapport met de (vrij vertaalde) titel Bodemstructuur en de vruchten daarvan. Het rapport verzamelt en integreert bewijs voor de samenhang van bodemstructuur met biodiversiteit, agrarische productiviteit, schoon water en overstromingscontrole, en bestrijding van klimaatverandering. Het is tegelijk ook een cursus, gereedschapskist en actieprogramma voor landmanagers en wetenschappers. Het bevat heldere tabellen, illustraties en grafieken over grondsoorten en bodemstructuur, en middelen om die laatste te meten en verbeteren. Download het rapport hier, de samenvatting hier.

Boom in Overijssel

In bovenstaand filmpje legt Frank Stroeken van Atelier Overijssel – een onafhankelijke organisatie die de ruimtelijke kwaliteit van Overijssel wil bevorderen in samenwerking met overheid, professionals en ruimtelijke partners – nog maar eens uit waarom bomen zo geweldig en zo geweldig belangrijk zijn. Hij vertelt over de plannen om 3000-4000 hectare in de provincie met bomen te beplanten, en nodigt alle Overijsselaars uit mee te denken over waar dat zou kunnen gebeuren.

Beklimmers van het vlakke land

Een prachtige titel, voor een serie documentaires van Omroep Friesland over mensen die bezorgd zijn over het platteland en actie ondernemen. In de tweede aflevering, met landschap als thema, zien we een natuurvriendelijke Friese kleinveeboer, een ondernemer die aan de Waddenkust een restaurant met streekproducten plus wandelroutes inricht, en Soil4U-medewerker Eric Brinckmann, filosoof en rentmeester van landgoed Het Lankheet. We hebben met technologie veel bereikt, betoogt hij, maar ook het landschap gefragmenteerd en gespleten. Méér technologie is niet de oplossing voor de problemen die dat heeft veroorzaakt, we moeten leren meedenken met het landschap en het weer in al zijn verweven functies begrijpen. Kijken!, al was het maar om de boer fluks over hekken te zien springen, de kok op het waddenslik zijn borst vol lucht te zien zuigen, en Erick Brinckmann een middeleeuws watersysteem te zien bedienen op de vloeiweides van Het Lankheet.

Tanja Klip, Waterschap Vallei en Veluwe. “We moeten Nederland structureel anders gaan inrichten. Dat kan alleen als alle betrokken partijen grensontkennend samenwerken.”

Douwe Jonkers, ministerie van Infrastructuur & Waterstaat: “Ons ministerie is systeemverantwoordelijk voor het water-bodemsysteem, maar wij zijn niet meer als enige aanspreekbaar, decentrale overheden en private partijen moeten het zelf doen.”

Anne van Leeuwen, boerderij Bodemzicht: “Regeneratieve landbouw combineert alles: gezond voedsel, bodemverbetering, CO2-vastlegging, biodiversiteit, kennis delen.” Hier nog een leuk interview.

Ronnie Hekkenberg, gemeente Zaanstad: “Wat zich onder het aardoppervlak bevindt, komt er in besluitvormingsprocessen bekaaid van af. Ik wil de stem van de ondergrond zijn.”

Johan Bouma, Wageningen Universiteit: “We hebben al honderd jaar onderzoek gedaan! Laten we de praktijk omarmen, letterlijk de boer op gaan en beginnen met meten op voedsel producerende bedrijven, met oog voor grondwaterkwaliteit, CO2 en biodiversiteit.”

Liesbeth Cremers, landgoed Vilsteren: “Wateropgaven, klimaatverandering, verommeling van het landschap, stikstofcrisis, energietransitie, alles komt op ons af; we moeten dat in samenhang aanpakken. Een landgoed is juist daarvoor heel geschikt.”

Saskia Keesstra, Wageningen Environmental Research: “De bodem ligt aan de basis van ons bestaan, en is een spil in het realiseren van vrijwel alle duurzaamheidsdoelen van de VN.”

Martijn van Houten, advies- en ingenieursbureau Witteveen+Bos: “Het Expertisecentrum PFAS is ontstaan vanuit de drijfveer dat ik het mijn kinderen niet zou kunnen uitleggen dat ik tientallen jaren ergens aan had gewerkt en de helft was vergeten.”

Frank Lonnee, provincie Limburg: “Het is mijn droom dat we alle beschikbare bodeminformatie zodanig kunnen aanbieden dat iemand die thuis aan de keukentafel bouwplannen maakt, op zijn tablet de ondergrond 3D kan bekijken.”

Lian Kasper, ingenieursbureau Land&Co: “Ik wil werken aan een regeneratieve cultuur. Die gaat over bodem, maar ook over hoe een gemeenschap zich zodanig opnieuw kan uitvinden dat men duurzaam in een landschap kan leven.”

Paul Camps, gemeente Amersfoort: “Wij willen de bodem inzetten als een batterij die energie levert. Overal zonneweides en windmolens is landschappelijk niet aantrekkelijk.”

Ronald Rovers, TU Delft: “Land is het echte kapitaal waar we met zijn allen van moeten bestaan. Maar wij zijn sprinkhanen, we vreten alles kaal.”